باس بەت   »ادەبيەت ايدىنى»  ماقالالار»   جازارماندا جازىق جوق، وقىرمان ويلانسا ەكەن
جازارماندا جازىق جوق، وقىرمان ويلانسا ەكەن
داۋلەت مۇباراك ۇلى

ءبىر كۇنى ارنايى تەلەفون جالعاعان ءبىر تانىسىم امان ـ سالەمنەن سوڭ:
ـــ گازەت بار ما؟ ـ دەپ بۇيىمتايىن ايتتى.
ـــ ءيا، بار عوي، قاي كۇنگى سانى كەرەك؟ ـ دەپ كۇلدىم.
ـــ جوعا، ماعان كوپ گازەت كەرەك.
ـــ سولعۇرشا كوپ گازەتتى قايتەسىڭ؟ ۇلكەن كىسىگە اپارىپ بەرەسىڭ بە؟
تانىسىمنىڭ كىتاپ وقىمايتىنىن ءبىلۋشى ەدىم.
ـــ ە، جوعا، تاباقتىڭ استىنا قويعانعا قاجەت بولىپ ...
ـــ ءماسساعان! سەن ءبۇيتىپ مەنى قورلاما. ءوستىپ تە گازەت سۇراعان بار ما؟ ءبۇيتىپ گازەت سۇراعان ادامعا بەرە المايدى ەكەنمىن، ـ دەپ شىرت ەتە ءتۇستىم. ويتكەنى، ونىڭ ءسوزى جۇيكەمنىڭ ەڭ ءبىر جۇقا جەرىنە ءتيدى ـ اۋ دەيمىن. ول دا اڭداماي سويلەگەنىن سەزىپ ابدىراپ قالدى. سوسىن، كەڭكىلدەي كۇلدى دە:
ـــ قايتەر ەكەن دەپ ايتقانىم عوي. وقيمىن، وقيمىن، ـ دەپ بۇرا تارتىپ ۇلگىردى.
ـــ ويپىراۋ، كوڭىلگە قارامايدى ـ اق ەكەنسىڭ. گازەت دەگەن ءبىزدىڭ ەڭبەك جەمىسىمىز عوي. ونى ەل تاباعىنىڭ استىنا قويسىن دەپ ەمەس، وقىسىن، ءبىلسىن، دۇنيەدەن حابار تاپسىن، ءبىلىم السىن دەپ شىعارىپ جاتىرمىز. مەنى دە تاباقتىڭ استىنا قويعانداي كۇيگە ءتۇسىردىڭ عوي. مۇنىڭدى مەن عانا ەستيىن.
ـــ قالجىڭ، قالجىڭ، كوڭىلىڭە الما.
تانىسىم قالجىڭعا سۇيەگەنىمەن، ءىس جۇزىندە بۇل شىندىق ەدى. بىرەۋگە كۇلكىلى سەزىلەر، ءبىراق، بۇل تراگەديا عوي. وسى ۋاقيعادان سوڭ جالپى وقىرماندار جايلى ويلانا باستادىم. وقىرمانىمىز قانشالىق، ولاردىڭ دەڭگەيى قانشالىق دەگەن ماسەلەلەر كوكەيدەن ورىن الدى. ويلاپ وتىرسام قازىرگە دەيىن جەر ـ جەردەگى قازاق ءتىلدى گازەت ـ جۋرنالدارعا ارناۋلى جازىلاتىن جەكەلەر تىم از. قۋانارلىعى گازەت ـ جۋرنالدارعا ۇكىمەت ورىندارى مەن زيالى قاۋىم كوپتەپ جازىلادى. ال، جىل سايىن باسپاحانالاردان شىعىپ جاتقان الۋان مازمۇندى كىتاپتاردىڭ ءوتىمى دە تىم شىركىن ـ اي ەمەس. ولاي دەيتىنىمىز، ونداعى كىتاپتاردىڭ تيراجىن كورەتىن بولساڭىز، كوبىنەكي 2000 دا 5000 تيراج ارالىعىندا عانا بولادى. ارينە، ءبارى دە ءبىرىنشى باسىلىم. ءوتىمدى دەگەن سۇرانىسقا يە كىتاپتاردىڭ ءوزى 10 مىڭ تيراجدان اسپايدى. 20 مىڭ تيراجعا شىعاتىندارى نەكەن ـ ساياق. ءتىپتى، دۇنيە بازارىندا سۇرانىسقا يە، تيراجى 100 مىڭنان اسقان ايگىلى كىتاپتاردىڭ ءوزى باسپادان شىققان قالپىندا تۇر دەسەك كىم سەنەر. اشتى دا بولسا شىندىققا جەتەر نە بار؟ بۇل ءبىزدىڭ سانىمىزعا شاققاندا تۇكتە ەمەس، كوزگە كورىنبەي قالادى. ال، وقىرمانداردىڭ ورەسى بيىك دەڭگەيدە دەپ ايتۋ ءالى ەرتە. قازىرگى باسىلىمدارىمىزدىڭ وقىرماندارعا ءزارۋ ەكەنىن نەسىن جاسىرايىق. سوندا بۇل نەدەن دەرەك بەرەدى؟ شىنىمەن دە وقىرمانداردىڭ كىتاپقا زاۋقى سوقپاي قالدى ما، الدە بارلىعى تەلەۆيزور، راديو نەمەسە ينتەرنەت پەن ءۇنحات تەكشەلەرىنە اۋىپ كەتتى مە؟ ەندەشە، وي ءوربىتىپ كورەلىك. مەنىڭشە، زامان اعىمىنا قاراي قازىرگى وقىرمانداردى ـــ باسىلىمداردىڭ وقىرماندارى جانە جاڭا مەديانىڭ وقىرماندارى دەپ ەكىگە بولۋگە بولادى. بۇل جالپىعا تۇسىنىكتى جايت. زامان سولاي جىكتەپ وتىر. اۋەلى، باسىلىمداردىڭ وقىرماندارى جايلى توقتالايىق.

باسىلىمداردىڭ وقىرماندارى
زامانىمىزدىڭ ءار سالاسىن ەركىن قامتىپ جاتاتىن قازىرگى باسىلىمدار باي مازمۇندى، اقاۋسىز، ءارقانداي وقىرماننىڭ قاجەتىنەن شىعارلىق دەڭگەيدە دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، وندا ادەبي شىعارمالاردان تىس، مال شارۋاشىلىعىنا، ەگىن شارۋاشىلىعىنا، سالت ـ سانا، داستۇرگە، دۇنيە تانىمعا، ەتنوگرافياعا، تاريحقا جانە باسقادا حالىق قاجەتىنە جارار كوپتەگەن سالاعا قاتىستى عىلمي ەڭبەك، ىزدەنىس، سونداي ـ اق كۇندەلىك تۇرمىسقا قاجەتتى شاعىن ساۋاتتارعا دەيىن قامتىلىپ جاتىر. وسى شىعارمالاردىڭ ءبارى دە كاسىبي دەڭگەيدە جۇمىس ىستەپ وتىرعان كاسىبي ادامداردىڭ كوز مايى مەن اقىل ـ ويىنىڭ جەمىسى، استە ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس. سوندىقتان دا، العاشقى كىتاپ جارىققا شىققاننان قازىرگە دەيىن بارلىق باسىلىمدار وقىرمانداردىڭ رۋحاني قاجەتىن قاناعاتتاندىرىپ، ءبىلىم ـ ونەر تاراتۋ جولىندا مىندەت اتقارىپ كەلەدى. ارينە، ءار زامان ءوز وقىرماندارىمەن ورتاسىن تولتىرىپ وتىردى. بۇل كۇندەرى كىتاپپەن ەتەنە بولعان ەلدىڭ ەرتەڭى نۇرلى بولاتىنىن ۋاقىت جانە فاكت دالەلدەپ ۇلگىردى. وقىرمانداردىڭ ازايۋىن زامان قاجەتتىلىگى دەۋگە مۇلدە كەلمەيدى، كەرى كەتۋ دەگەنىمىز ورىندى بولار. سەبەبى، كىتاپ ـــ قۇندى قازىنا. وسى قازىنادان قوجىراپ قالعان ادام رۋحاني كەدەيلىكتىڭ كەبىنىن كيەدى. ەندەشە، باسىلىمداردى وقۋدىڭ ورنى بولەك دەگەن ءسوز. باسىلىمداردىڭ وقىرماندارى جاڭا مەديانى دا جات سانامايدى. كەرىسىنشە، ونى دا لايىعىندا بىرگە الا جۇرەدى. ءبىراق، كىتاپقا دەگەن قۇشتارلىق ولاردى ەشقاشان باسىلىمداردان باس تارتقىزعان ەمەس. ولار ءۇشىن كىتاپ، گازەت ـ جۋرنال وقۋ، ونى ساقتاۋ دەگەندەر وزدەرىن باقىتتى كۇيگە بولەيتىن تاماشا ادەت سانالادى.
جوعارى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە قادىرلى ۇستازىمىزدىڭ ءبىرى ءابدىحالىق مۇعالىم «كىتاپحاناعا بارىپ تۇرىڭدار. كىتاپ ساتىپ الماساڭدار دا، سورەلەردە ءتىزىلىپ تۇرعان كىتاپتاردى اقتارىستىرىپ، ءبىر شولىپ قايتىڭدار. كوڭىلىڭ جادىراپ، كوز اياڭ كەڭىپ قالعانداي كۇي كەشەسىڭ»، ـ دەۋشى ەدى. ءيا، باعاسىن بىلگەن جان ءۇشىن شىنىمەن دە كىتاپتىڭ قادىر ـ قاسيەتى بولەك. وكىنشكە وراي، قازىر باسىلىمداردى باعالاي بىلەتىن وقىرماندار از. جوق دەي المايمىز، كوپ تە دەي المايمىز. بۇل ءاربىر ويلى جان ويلاناتىن ءىس. ال، ءار اتا ـ انا ۇرپاعىن كىتاپپەن دوستاستىرا ءبىلۋى كەرەك. ويتكەنى، تاربيەنىڭ باسى اتا ـ انالاردان باستاۋ الادى. بالاڭىزدى باعاسىز باس قوسۋلار مەن بالالارعا ارنالعان ويىنحانالاردان گورى، كىتاپحاناعا كوبىرەك ەرتىپ بارىڭىز. ەرتەسى ـ اق قوقسىققا اينالىپ قالاتىن ويىنشىقتاردان گورى، بالاڭىزعا كىتاپ الىپ بەرىپ، ونى وقۋدى، ساقتاۋدى ۇيرەتىڭىز. كىتاپ ونىڭ كوكىرەك كوزىن اشىپ، ويىن وسىرەدى. ورەلى ۇرپاق ءوسىرۋدىڭ سىرى وسىندا. باسىلىمداردى باسىنا جاستاپ وقىپ وسكەن ۇرپاقتىڭ جان الەمى باي بولادى، رۋحاني بايلىق ونى اقىل ـ وي جاعىنان ەرتە ەسەيتەدى. مۇنداي بالانىڭ ءومىر ساپارىندا جولىعاتىن قيندىقتار مەن بوگەتتەرگە توتەپ بەرۋ قۋاتى دا كۇشتى بولماق. بارىنەن ماڭىزدىسى پسيحيكاسى اقاۋسىز بولادى. ءار نارسەنى جونىنە كەلتىرىپ، دەڭگەلەك اينالدىرىپ الا جونەلەتىن قابىلەت يەلەرى دە وسىندايلاردان شىعادى. سوندىقتان، بالاڭىزعا باس بولىپ، وزىڭىزدە ەشقاشان كىتاپتان قول ۇزبەڭىز.

جاڭا مەديا وقىرماندارى
قازىر جاڭا مەديالاردىڭ داۋرەندەپ تۇرعان كەزى. ويتكەنى، ارناۋلى كاسىبي ورىندارداعى قىزمەتكەرلەردەن تىس، اۋەسى بار ءار ادام بۇل كاسىپپەن اينالىسا بەرەتىن بولدى. مۇنىڭ مىسالى رەتىندە جەكە ادامدار اقپارات تارتىپ وتىرعان ءۇنحات تەكشەلەرىن، توراپ بەكەتتەرىن ايتۋعا بولادى. ءبىراق، ولاردىڭ دا «ەستىسى مەن ەسەرى بار». «ەستىلەرى» ەلدىڭ رۋحاني الەمىن بايىتۋ جولىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى دە «ەسسىزدەرى» قايداعى ـ جايداعى تاتىمسىز تاقىرىپتار مەن ماعىناسىز مازمۇندار ارقىلى وقىرمان نازارىن وزىنە اۋدارىپ، قۇن جاراتۋدى كوزدە ۇستاۋدا. ءبىر قىزىعى جاڭا مەديانىڭ وقىرماندارى دا مىنە وسىنداي ءمان-ماڭىزى جوق مازمۇندارعا قۇشتار. ءبىرمۇنشا تەكشەنىڭ كورىلىمىنە كوز جۇگىرتىپ، اقتارىستىرىپ كورسەڭىز، بۇل ءسوزىمنىڭ شىن ەكەنىنە سەنبەي امالىڭىز جوق. ساۋاتتىق، زاڭدىق، تەحنيكالىق بىلىمدەر مەن ادەبي، مادەني، تاريحي شىعارمالاردىڭ، حابار ـ وشارلاردىڭ كورىلىمى كوڭىلدەگىدەي ەمەس. قۋانارلىق ءبىر جايت، وي ـ پىكىر، كوزقاراس بىلدىرگەن، قوعامعا، ومىرگە تالداۋ جاساعان ماقالالار مەن كوڭىلگە مەدەۋ كوركەم سوزدەردىڭ، كوزگە قۋات كوركەم كورىنىستەردىڭ كورىلىمى كوڭىل توعايتادى. ال، جۇلدىزدارعا قاتىستى مازمۇندار ەل نازارىنان ەشقاشان قاعىس قالعان ەمەس، كورىلىمى قاشاندا ماڭداي الدى ورىندا تۇرادى. وسى تەكتەس جاعدايلاردى قورىتىندىلاي كەلگەندە، جاڭا مەديانى جاعالاعان وقىرمانداردىڭ كوبى ارزانقول شىعارمالار مەن ماعىناسىز مازمۇنداردى وقۋمەن كوز مايىن تاۋىسىپ ءجۇر. از ساندى وقىرمان عانا تالعامپازدىقپەن تاڭداپ وقىپ، ءوز قاجەتتەرىن قاناعاتتاندىراتىن ءۇنحات تەكشەلەرىن دە ەكشەپ الىپ ۇلگىردى. زامانىمىزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا وسىنداي تالعامى بولەك وقىرماندار عىلمي جۇمىس ىستەيدى. تاتىمسىز دۇنيەلەرگە ۋاقىتىن زايا جىبەرمەيدى. قاشان دا ەكشەپ، تالعاپ، تاڭداپ وقيدى. عىلىمعا كەرەگى دە مىنە وسى.
پايدا كوزدەگەن تالعامسىز جەكەلەردىڭ تەكشەلەرى دە ءوز دەڭگەيىن مازمۇندارىنان ـ اق كورسەتىپ تۇرادى. وقىرمان جايىن ويلامايتىن مۇنداي ويسىزدىق ەل بۇزادى. قاجەتسىز، قادىرسىز نارسەلەردى جارنامالاۋ، جۇرت نازارىنا تىقپالاۋ ءتۇبى مارقادام تاپتىرمايدى. سوندىقتان، كەيبىر ءۇنحات تەكشە يەلەرى نە ىستەپ، نەنى ۇگىتتەپ وتىرعانى جايلى ويلانعانى ءجون.
جاڭا مەديا وقىرماندارىنىڭ سانى دا، ساپاسى دا كوڭىلدەگىدەي ەمەس. «شۇكىر» دەرلىك دەڭگەيدە عانا. بۇعان سەبەپ، ورتا جاستان جوعارعىلاردىڭ ينتەرنەت پەن ءۇنحات تەكشەلەرىنە قاتىستى ازدى ـ كوپتى تەحنيكالاردان بەيحابارلىعى جانە مەڭگەرۋگە قۇلىقسىزدىعى. ال، جاستاردىڭ جاداعاي شىعارمالار مەن ءان ـ كۇيدەن باسقا ەشتەڭەگە زاۋىقسىزدىعى. ارينە جالپى بەتتىڭ سولاي دەۋدەن اۋلاقپىز. ورتا جاستاعىلاردىڭ دا تەحنيكانى ەركىن بىلەتىن، زامان كوشىنە ەرگەندەرى دە بارشىلىق، ال، جاستاردان دا ورەلى وقىرماندار كوپتەپ تابىلادى. بۇعان كوز جۇمۋعا كەلمەيدى. بۇل قۋانارلىق جايت.
مەيلى باسىلىمدار بولسىن، جاڭا مەديالار بولسىن، ءبارىنىڭ مىندەتى وقىرمانداردى تاربيەلەۋ، ءبىلىم ـ ونەر تاراتۋ. سول سەبەپتى،  وقىرمانداردى دۇرىس باعىتقا جەتەلەۋ ءۇشىن، اسىرەسە، جەكەلەردىڭ ءۇنحات تەكشەلەرى مازمۇندارىن قۇيقالى، قۇندى، ءمان ـ ماعىنالى شىعارمالارمەن تولقتىرعانى ابزال. ال، توراپ بەكەتتەرىنىڭ مازمۇندارى كوڭىلدەگىدەي دەپ ايتا الامىز. دەيتۇرعانىمەن، بىرىنىكىن ءبىرى كوشىرىپ جولداي بەرەتىندىكتەن مازمۇنداردىڭ قايتالانۋى وتە كوپ. ءۇنحات تەكشەلەرىندەگى مازمۇنداردىڭ قاينارى دا وسى توراپ بەكەتتەرىنەن كەلەدى. باسا نازار اۋدارار ءبىر جايت ـــ جەكەردىڭ ءۇنحات تەكشەلەرىندە ەل نازارىن وزىنە تارتۋ ءۇشىن كەيدە ءبىر جالعان اقپارلار بەرىلىپ جاتادى. مۇندايدا ۇكىمەت  ورىندارىنىڭ ءۇنحات تەكشەلەرى مەن توراپ بەكەتتەرىنە نازار اۋدارعان دۇرىس. «تۇيمە دەيدى تۇيەدەي، تۇيە دەيدى تۇيمەدەي» قىلىپ جاريالاۋعا قۇشتار جەكەلەر وقىرماننىڭ وبال ـ ساۋابىن ەرتەرەك ەسكەرسە ەكەن دەگەن تىلەكتەمىز.

كىتاپ وقيىق اعايىن! ول ءبىزدىڭ وي ـ سانامىزدى نۇرلاندىرىپ، كوكىرەك كوزىمىزدى اشادى. كىتاپتان بار قاجەتىمىزدىڭ ءبارى دە تابىلادى. ول ءسىز ءۇشىن ابزال دوس، اقىلمان اتا، ەرتەكشى اجە، سابىرلى ۇستاز. جۇيكەڭىز بوساپ، قاجىعان ساتتەرىڭىزدە كىتاپ وقىساڭىز، جەڭىلدەپ دەمالىپ قالاسىز، تاۋىڭىز شاعىلىپ، باعدارىڭىزدان اداسساڭىز، كىتاپپەن دوستاسىڭىز. ول ءسىزدى نۇرلى جولعا باستايدى. كىتاپ ـــ وي ءورىسىڭىزدى كەڭەيتىپ، ءبىلىم ءنارىن سيلاپ، جان ـ دۇنيەڭىزدى بايىتادى. ول كەشەگى تاريحتان سىر شەرتىپ، بۇگىنگى ءاربىر جاڭالىقتان حاباردار ەتەدى. سول ءۇشىن كىتاپتى باعالى بايلىق رەتىندە قاراپ، وي جۇگىرتىپ وقىڭىز، ساتىپ الىڭىز، ساقتاڭىز. ءوزىڭىز ءۇشىن دە ۇرپاعىڭىز ءۇشىن دە وتباسىڭىزداعى كىتاپ سورەسىن قۇر تاستاماي قۇندى كىتاپتارمەن تولىقتىرىپ وتىرىڭىز. بۇل وزىڭىزگە رۋحاني ازىق، ال وسى كىتاپتار ۇرپاعىڭىزعا قانات بىتىرمەسە، كەسىرىن تيگىزبەيدى. قىسىر كەڭەس قۇراتىن ساتتەرىڭىزدى ازايتىپ، بوس ۋاقىتىڭىزدىڭ كوبىن كىتاپقا ارناڭىز، قوعامدىق باعداردان، داۋىرلىك تۇرمىستان اداسپايىن دەسەڭىز گازەت كورىڭىز، ول سىزگە جاقسىلىق پەن تولەم قايتارىپ، رۋحاني جاقتان جاڭارتادى. ءبىز ءۇشىن كىتاپ وقيتىن، گازەت-جۋرنالعا جازىلاتىن ءداۋىر جەتتى. جەتكىنشەكتەردى دە سولاي جەتەلەۋ كەرەك سەكىلدى ...
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وقىرمانداردىڭ از ـ كوپتىگىنە شەشىم جاساپ، ولاردىڭ دەڭگەيىنە باعا بەرۋ ەمەس، قايتا وقىرمانعا وي سالۋ، ءبىزدىڭ كىتاپ الەمىندەگى ورنىمىزدىڭ قانشالىق ەكەنىن مەڭزەپ كورسەتۋ. ءۇزىپ ـ  جۇلىپ ايتقان ازدى ـ كوپتى ويىمىز وقىرمان قاۋىمعا وي سالسا، دىتتەگەن جەرىمىزگە  جەتتىك دەپ ويلايمىز.
جازارماندا جازىق جوق، وقىرمان ويلانسا ەكەن ...

سوڭعى قوسىلعان جازبالار

قاتىستى باعالار

  加载评论内容,请稍等......