اقاۋسىزدىق تۋرالى جاڭا ۇعىم

دەنساۋلىق - زور بايلىق، دەنساۋلىق بولعاندا عانا بارلىعىنا قول جەتكىزۋگە بولادى، دەنساۋلىقتان ايىرىلعان ادام ەش نارسە تىندىرا المايدى. سوندىقتان، دەنساۋلىق (اقاۋسىزدىق) ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك زەرىتتەيتىن  تاقىرىبى بولماق. ەندەشە ، اقاۋسىدىق دەگەن نە ؟ قايتكەندە اقاۋسىز ەسەپتەلەدى، بالكىم، كەيبىرەۋلەر" ناۋقاسقا كىرىپتار بولماسا، اقاۋسىز ەسەپتەلەدى، " دەپ قاراۋى مۇمكىن. بۇل تولىق ءارى دۇرىس تۇسىنىك ەسەپتەلمەيدى، دۇنيە دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (WHO) 1948 – جىلعى جاريالاعان ەرەجەدە اقاۋسىزدىق دەگەنىمىز- ون ەكى مۇشەسى ساۋ، دەنەدە السىزدىك بولماۋ،  دەنى ساۋ، پىسيحيكاسى اقاۋسىز، قوعامعا ۇيلەسۋ قابىلەتى ويداعىداي بولۋ كەرەك-  دەپ جاريالادى. 1990 – جىلعى دۇنيە دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ اقاۋسىزدىق ۇعىمى تۋرالى تۇسىندىرمەسىندە: دەنى ساۋ، پىسيحيكاسى اقاۋسىز، قوعامعا ۇيلەسۋ قابىلەتى ويداعىداي بولۋ جانە ءمورالى اقاۋسىز بولىپ، ءوزارا سايكەسىم تابۋى شارت. سوندا عانا اقاۋسىز ەسەپتەلەدى- دەپ كورسەتتى.  1994 – جىلعى حالقارالىق حالىق سانى جانە دامۋ ماجىلىسىندە جىنىستىق اقاۋسىزدىق تۋرالى مازمۇندى قوستى.

ءبىرىنشى،  فيزيولوگيالىق اقاۋسىزدىق ولشەمى: ءوسىپ- جەتىلۋى قالىپتى، دەنە تەمپەراتۋراسى ℃37-36 ، قان قىسىمى: تومەن قىسىمى mmHg  60-90، جوعارى قىسىمى mmHg  130-90، جۇرەك ءريتىمى: 80 رەت/ مينوت، بۇل ادامداردىڭ فيزيولوگيالىق ارەكەتىنىڭ قالىپتى كورسەتكىشى.

ەكىنشى، ەل – ءىشى سىرتىنداعى مامانداردىڭ ورتاعا قويعان پىسيحيكالىق  اقاۋسىزدىق ولشەمى تومەندەگىدەي 11 ءتۇرلى. وسى 11 ءتۇرلى ولشەمگە تولعان ادامدار عانا پىسيحيكاسى اقاۋسىز ادام سانالادى.

1. حاۋىپسىزدىك سەزىمى بولۋ، ءوزىن جانە باسقالاردى قادىرلەۋ، ءوزىنىڭ جانە باسقالاردىڭ ەڭبەك جەمىسىنە  "قۇن كوزقاراسى" بولۋ؛ 

2.  ءوزىن تولىق ءتۇسىنۋ، ءوزىن اسىرا ماقتاماۋ، ءوزىن ارتىق كىنالاماۋ؛

3. كۇندەلىكتى تۇرمىستا جۇمىسقا ىنتالى، قاعىلەز بولۋ، كۇندەلىكتى كۇيبەڭنىڭ قۇلىنا اينالىپ قالماۋ؛

4.  لايىقتى دارەجەدە جەكە مۇددەنى قاناعاتتاندىرۋ، ءارى وعان قابىلەتى جەتۋ؛

5.  ارمان، ماقساتى ايقىن بولۋ، ءارى ءوزىنىڭ قابىلەتىن مولشەرلەي ءبىلۋ؛

6.  رەال ومىرگە ىشكەرلەي ارالاسۋ، تۇرمىستا جولىققان ساتسىزدىكتەرمەن تاعدىردىڭ تالقىسىنا، ءومىردىڭ سوققىسىنا توزە ءبىلۋ، ارتىق قيالعا بوي ۇرماۋ؛

7.  ادامگەرشىلىك قاسيەتتى، جاراسىمدىلىقتى ساقتاۋ، جەكە ادامنىڭ دۇنيەگە، قۇنعا كوزقاراسى ايقىن، قوعامنىڭ وزگەرىسىنە ۇيلەسۋ قابىلەتى مىعىم بولۋ، جۇمىسقا زەيىنىن شوعىرلاندىرىپ كىرىسۋ؛

8. رەال تۇرمىسقا جاناسىمدى بولۋ، جەكە ادامنىڭ شۇعىلدانعان جۇمىسى ءىس جۇزىندىككە ۇيلەسەتىن، ءوزى ورىنداي الاتىن مۇمكىندىگى بار جۇمىس بولۋ؛

9.  ءاماليات بارىسىندا ۇيرەنگەن ونەرىن ورتانىڭ وزگەرىسىنە قاراي سايكەستىرە الاتىن بولۋ؛

10.  كوللەكتيۆ ورتادا باسقالارمەن جاراسىمدى قاتىناس ورناتۋ، كوپتىڭ مۇددەسىنە  ءمان بەرۋ؛

11.  كوپكە قارسى كەلمەۋ شارت استىندا جەكە دارالىعىن ساقتاۋ، ءار قانداي ىسكە جەكە كوزقاراسى ايقىن بولۋ، دۇرىس پەن بۇرىستى، جاقسى مەن جاماندى ايىرا الاتىن قابىلەتى بولۋ، بىرەۋدىڭ شاشباۋىن كوتەرمەۋ، قوعامعا نارازى پيعىلدا بولماۋ.

  پىسيحكاسى اقاۋسىز بولعاندا عانا حاۋىپسىزدىك سەزىمى ورنىقتى، قوعامعا ۇيلەسۋى جاقسى بولماق. بۇل ادەتتە كوڭىل- كۇي ورنىقتىلىعى مەن پىسيحيكا جاقتان تولىسۋ سىندى ەكى جاقتى قامتيدى. بۇل سالىستىرمالى ايتىلعان ءسوز. ءبىز بارلىعىمىز قوعامدىق ورتادا جاسايمىز، قوعام كۇن سايىن دامىپ، وزگەرىپ وتىرادى. وندا جاساپ جاتقان ادامداردىڭ كوڭىل- كۇيى مەن  پىسيحيكاسىندا دا سوعان ساي تولقۋ، وزگەرۋ بولىپ وتىرادى. ادام ءوزىن تەجەپ، دۇرىس ۇستاعاندا ءارقانداي ورتاعا ۇيلەسە الادى، سول ورتانىڭ ءتيمدى فاكتورلارىنان پايدالانا الادى. وسىنداي ادامدار عانا پىسيحيكاسى اقاۋسىز سانالادى. بۇل جاعىداي جەكە ادمنىڭ مادەني ورەسى، قىزمەت قابىلەتى، كاسىبى، قوعامدىق ورنى، تۇرمىستاعى وزگەرىس سياقتىلارمەن تىعىز قاتىستى بولادى.

ءۇشىنشى،  ءمورال اقاۋسىزدىعى  قوعامدىق سالتتىڭ ناقتى ەرەجەسى مەن تالابىنا ساي، جەكە ادام ءوز ارەكەتىن مەڭگەرىپ، باسقالاردىڭ باقىتى ءۇشىن ءوز ۇلەسىن قوسۋ. ويى اسقاق، مۇراتتى، ءمورالدى، قوعامدىق ءتارتىپ- تۇزىمگە بويسۇنۋى كەرەك- دەگەندى مەڭزەيدى.  

ءتورتىنشى، قوعامعا ۇيلەسۋ اقاۋسىزدىعى ادامداردىڭ ءارقانداي ۋاقىت، ءارقانداي ورىندا ۇيلەسۋ قۋاتى جاقسى بولۋ. كاسىپ، وتباسى جانە نەكە، ۇيرەنۋ جانە قىزمەتتەگى رولى، ادامدار ارا قاتىناسى اقاۋسىز بولۋ سياقتى مازمۇنداردى قامتيدى. 

بەسىنشى،  جىنىستىق اقاۋسىزدىق  ءوربۋ جۇيەسى جانە ونىڭ قىزمەتى سونداي-اق وعان ساياتىن بارلىق ءستى قامتيدى. 1. ادامداردا قاناعاتتاناتىن ءارى حاۋىپسىز جىنىستىق تۇرمىس ارەكەتى بولۋ؛  2. بالالى بولۋ قابىلەتى بولۋ؛ 3. بالالى بولۋ ۋاقىتىن، نەشە بالالى بولۋدى ءوز ەركىمەن جاۋاپتى بولىپ بەلگىلەۋ؛  4. ەرلى- زايىپتىلار حاۋىپسىز، ءونىمدى تۋىتتان شەكتەلۋ ءادىسىن قولدانۋ قابىلەتى بولۋ؛  5. جىنىستىق اقاۋسىزدىققا قىزمەت وتەۋدەن يگىلەكتەنە الۋ؛  6. ايەلدەر قاۋىپسىز جۇكتى بولىپ، ساۋ دەنەلى ۇرپاقتى بولۋ. 

 دۇنيە دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ورتاعا قويعان (WHO) اقاۋسىزدىقتىڭ 10 ءتۇرلى ولشەمى: 1.  رۇحى تاسقىنداپ تۇرۋ، كۇندەلىكتى تۇرمىس پەن قىزمەتتەگى باسىمعا توتەپ بەرۋ؛  2. جۇمىس ىستەۋدە كوڭىلدى، پوزيتسياسى قىزعىن بولۋ، مىندەت ارقالاۋعا پەيىلدى  جانە ودان قاشقالاقتاماۋ؛  3.  دەمالىسقا ءمان بەرۋ، ۇيقىسى تىنىش بولۋ؛  4. ۇيلەسۋ قۋاتى كۇشتى، ءارقانداي ورتاعا تەز ۇيلەسۋ؛  5. يممۋنيتەت فۋنكتسياسى قالىپتى بولۋ، تۇماۋ جانە جۇقپالى اۋرۋلارعا بەلگىلى دارەجەدە قارسىلىق قۋاتى بولۋ؛  6.  دەنە سالماعى قالىپتى، دەنە تۇرقى ۇيلەسىمدى، دەنەنىڭ ءارقايسى مۇشەلەرىنىڭ سالىستىرماسى سايكەستى بولۋ؛  7.  كوز جانارى وتكىر، سەزگىرلىگى كۇشتى، قاباعى ىسپەۋ؛  8.  ءتىسى اپپاق مارجانداي بولۋ، ءتىسى قاقساماۋ، قۇرت جەگەن ءتىس بولماۋ، ءتىس ءتۇبى قاناماۋ،  قالىپتى بولۋ؛  9.  شاشى جىلتىراپ تۇرۋ، قايىزعاق بولماۋ؛  10.  تەرىسى، بۇلشىق ەتتەرى سەرپىندى، ءجۇرىسى جەڭىل، قۋاتى مىعىم بولۋ.

وسى 10 ءتۇرلى ولشەمگە تەك 15 پايىز ادام عانا تولادى. 15 پايىز ادامدا سىرقات بولمايدى، قالعان 70 پايىز ادامدار سىرقات بولماسادا، بۇكىلدەي اقاۋسىز ەمەس، جاي كوزگە سىرقات جاعدايى انىق بىلىنبەيدى، الايدا، ارەكەت يقۋاتى تومەن، ۇيلەسۋ قۋاتى بەلگىلى دارەجەدە تومەندەيتىن ءبىر ءتۇرلى فيزيولوگيالىق كۇي. ماسەلەن، دارمەنسىزدەنۋ، باسى اينالۋ، باسى اۋىرۋ، قۇلاق شىڭىلداۋ، دەمى سىعىلۋ، جۇرەك قوبالجۋ، مازاسىزدانۋ سياقتى بەلگىلەر بايقالادى. بۇل تۇردەگى اۋرۋ مەن ساۋدىڭ ارالىعىنداعى كۇي " كەم ساۋلىق" دەپ اتالادى.