ادالبەك مالىكباي ۇلى

رەالدىق تۇرمىس – ادەبيەتتىڭ بىردەن- ءبىر قاينار بۇلاعى ەسەپتەلەدى . وسى قاينار بۇلاقتان قانىپ ىشپەگەن ادام  ەشقاشان ءساتتى جاسامپازدىقپەن شۇعىلدانا المايدى. باي جۇيي « ماقالا زاتىنا قاراي، ولەڭ ۋاقىيعاعا قاراي جازىلادى» -  دەيدى ، مۇنداعى ايتىلىپ وتىرعان وقىيعا رەال ومىردەگى ءار الۋان قوعامدىق قۇبىلىس، قاي- قاشاندا  اقىن- جازۋشىلار ءوزىنىڭ قوعامدىق ارمانى  مەن ەستەتيكالىق ارمانىن كورنەكتىلەندىرە الاتىن نارسەلەردى كوركەم دەپ سۋرەتتەيدى ، جىرلايدى.

الايدا دۇنيەگە كوزقاراستىڭ بارلىعى كوركەم تۋىندى جاراتۋ بولىپ  سانالمايدى ، ەگەر سولاي بولاتىن بولسا  بارلىق ادام  اقىن- جازۋشى بولىپ كەتەر ەدى، تۋىندى جاراتۋ  ءۇشىن باي تۇرمىس تاجىريبەسى دۇنيەگە دۇرىس كوزقاراس ، جانە تۋىندى جاراتۋ شەبەرلىگى بولۋ  شارت . 

ءبىزدىڭ  ماقالامىزدا  تىلگە تيەك بولىپ  وتىرعان گەرويىمىز – بەلگىلى اقىن، ساتيرىك سەرجان قابەت ۇلىنىڭ « اياقتالماعان اڭگىمە» اتتى ساتيرالىق جىيناعى اياسىندا بولماق،  بۇل كىتاپتاعى اۆتوردىڭ ساتيرالىق شىعارمالارى پاراساتتىلىعىمەن، وبىرازدىلىعىمەن ، ساتيرالىلىعىمەن  تولىقسىپ ، وزىندىك بوگەنايىمەن بوگدەلەنىپ  كورىنەتىن كوركەم تۋىندى دەپ قارايمىز . 

ال ساتيرالىق جانر تۋرالى ءبىزدىڭ ارتىقشا انىقتاما بەرۋىمىزدىڭ  قاجەتى شامالى بولار ، ويتكەنى سانالى وقىرمان قاۋىم  ونىڭ ومىردەگى ءناشار ادەت ، پاسىق، توعىشار قىلىقتارمەن ادامداردى اجۋا ەتىپ اشىپ تاستايتىن   قانجار ءتىلدى جاۋىنگەر جانر ەكەنىن بۇرىننان بىلەدى ، سوندىقتاندا  مولەر «دراما ارقىلى  ءناشار ادامداردىڭ ءناشار ادەتىن وزگەرتپەشى ەدىم » دەگەن- عوي .

ساتيرالىق ولەڭ  جازۋ  ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ  قولىنان كەلە  بەرەتىن جەڭىل- جەلپى  شارۋا   ەمەس، سوندىقتاندا بولار ەلىمىز قازاقتارىنان الىپ ايتساق  دۋتان ساكەي ۇلى اعامىز باستاتقان ساۋساقپەن ساناپ الارلىق عانا اۆتورلارىمىز وسى شارۋاشىلىققا  ات باسىنىن بۇرىپ  جۇرگەن جايى بار ، بىزدىڭشە ساتيرىك بولۋ  ءۇشىن  تەرەڭ پاراسات ، قاعىلەز بايقامپازدىق ، وبىرازدى وي، وراق ءتىل بولۋ شارت ، ەندەشە سەرجان قابەت ۇلى بولسا جوعارداعى ەرەكشەلىكتەر بويىنان تابىلىپ ، پويەزيانىڭ ساتيرا جانرىندا ءساتتى قالام ۇستانىپ كەلە جاتقان از  اۆتورلاردىڭ ءبىرى. 

اۆتوردىڭ شينجياڭ گازەتى«ساتيرا ساندىعىندا» ، ىلە گازەتى « قوجاناسىردىڭ قۇرجىنىندا» ، التاي گازەتى « اپتا اجارىندا» ، «التاي اياسى»، « بوعدا »  قاتارلى باسىلىمداردا جارىق كورگەن  ساتيرالىق ولەڭدەرىن جىيناقتاپ قايتالاي وقىپ شىعىپ ، سەرجاننىڭ ساتيرالىق  شىعارماشىلىعى تۋرالى جۇرتپەن وي ءبولسۋدى ءجون كوردىم ، مەنىڭشە سەرجاننىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرىندە  تومەندەگىدەي ءبىر قانشا ەرەكشەلىك بار. 

ءبىرنشى ەرەكشەلىگى : اۆتوردىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرىنىڭ كولەمىنىڭ جىيناقىلىعى ، ليۋ شىي « ۋىنشىي دياۋلۇڭعا ەسكەرتپەسىندە» « اسىل باعالى بۇلداردان كىيم تىككەندە ، ولشەمگە اسا كوڭىل بولىنەدى ، بۇل سىعاندىقتان ەمەس، كىسىلەردىڭ تورعىن- تورقاعا باسىلعان گۇلدەردى جاقتىرعانىنا قاراي كىيىمنىڭ جاعا- جەڭىن ۇيلەسىمسىز تىگە سالمايدى » - دەگەن ەكەن ، مىنە وسى كوزعاراستى ۇستانا بىلگەن سەرجاننىڭ قاي ساتيرانسىن وقىساڭدا ولشەپ- پىشىلىگەن ، كولەمى بارىنشا جىيناقى كەلەدى، ماسەلەن « اياقتالماعان ارىز» ، « اياقتالماعان اڭگىمە » « جاس اقشا » « ازعانبايدىڭ ارىزى» ت، ب  ساتيرالارىنىڭ بارلىعىدا بالعانىڭ سابىنداي عانا قىسقادا نۇسقا كەلىپ كەسەك وي قورتادى، « تويشىباي » دەگەن ولەڭىن وقىلىق: 

كۇندە تويعا جۇگىرەم دەپ كەشكىسىن،

تاۋىسىپتى باردى- جوقتى ەشكىسىن،

قالعان تويعا نە اپارار باتىرىڭ ،

بالكىم ەندى دىزىمدەتەر قاتىنىن.- قاراڭىز نە ءبارى ءبىر- اق شۋماق ولەڭ ، اۆتور وسى باس- اياعى ءبىر شۋماق ولەڭمەن وقىرمانعا قانشالىق سالماقتى وي تاستاپ وتىر ، مۇمكىن وسى تاقىرىپپەن مازمۇن ءباز بىرەۋلەردىڭ قولىنا تۇسسە « تويشىبايدى» تانىستىرىپ ، ونىڭ تويشىلدىعىن ، اراقكەشتىگىن، كەدەيلىگىن، قانشا تويعا قانشا ەشكى اتاعاندىعىن ، ەشكىدەن باسقا تىگەرگە تۇياق جوقتىعىن تىزبەلەپ وقىرمانىن سوڭىنان سالپاقتاتىپ قانشا جەرگە اپارارىن كىم ءبىلسىن. ءسوزىمىزدىڭ تىپتىدە دالەلدى بولۋى ءۇشىن « اياقتالماعان ارىز» اتتى ولەڭىنە ۇڭىلەيىك ، نە بارى ءۇش شۋماقتان تۇرادى:

تىشقان ءبىر كۇن ارىستانعا بارىپتى،

پاتشامىزدەپ قورعايتۇعىن حالىقتى،

مىسىق ءجايىلى ءداتىن ايتىپ پاتشاعا ،

سورلى بايقۇس نالىپتى. – دەپ  باستالادى دا ، پاتشاسىنان وپا تاپپاي وردادان قۋالاندى بولعان تىشقان ءۇشىنشى شۋماعىندا : 

ءدات ايتام دەپ ويلاماعان وت شىقتى،

پاتشاسىنان مىقتاپ الدى بوقتىقتى،

بۇل قالاي دەپ تۇلكىدەن كەپ سۇراسا ،

ارىزدانعان دۇشپانى

ارىستاننىڭ اتالاسى بوپ شقتى. – دەپ اقىرلاسادى وسى ءۇش شۋماق ولەڭدە قانشالىق قوعامدىق ماسەلە استار بولىپ جاتقانى سانالى وقىرمانعا بەسەنەدەن بەلگىلى عوي.

ەكىنشى ەرەكشەلىگى - ءتىل قولدانۋعا  شەبەرلىگى ، سەرجان ءتىل سارالاپ قولدانۋدا تالعامپاز اقىن ، ءبىز جوعاردا ايتىپ وتكەندەي ولەڭدەرىنىڭ جىيناقىلىعى، ۇعىنىقتىلىعى  انە سول ءتىل سارالاپ قولدانۋ شەبەرلىگىنە بايلانىستى قۇرىلعان، حانزۋ ادەبيەتىندە  تاڭ حاندىعىنان كەيىن « بوياۋىن تاستاپ ، ناعىز كەيپىن كورسەتۋ » ءداستۇرى قالىپتاسقان ، سەرجان دا  وسى ءداستۇردى ۇستانىپ ، ولەڭدەرىندە باس ارتىق شۇبالشاڭدىققا بارماي ، باتتاستىرىپ بوياماي « ناعىز كەيپىن كورسەتىپ » ىقشامدا وتكىر ۇشتى ساتيرا جەبەسىن نىساناسىنا ءدال تىيگىزىپ،  وقىرمان كوڭىلىنەن شىعىپ وتىرعان،  اۆتوردىڭ « قالتاداعى ماقببات » ، «دايار دىزىمدىك » ، « تارىلى ۇيدىڭ تاۋىعى » ت، ب  ساتيرالىق ولەڭدەرى  وسىنىڭ كۋاسى ، « قالتاداعى ماحابباتقا » قارالىق نە بارى ءتورت شۋماقتان تۇرادى ، وندا ارتىق- اۋىس، ولپى – سولپى ءسوز   بولمايدى، ءبىرىنشى شۋماعىندا : 

- سۇيەم  دەدى قىز قالتالى جىگىتكە،

جەتەلەپ ءبىر بالداي ءتاتتى ۇمىتكە ،

ءوزى كەلگەن باقتى باسقا تەبەتىن ،

جىگىت قۇرعىر جىگىتپە.- دەپ باستالادى دا ورتانعى ەكى  شۋماقتا ەكەۋىنىڭ ماحاببات بارىسى، قىزدىڭ اقشاعا عانا بايلانعان جالعان ماحابباتى ، جىگىتتىڭ قالتاسىن قۇرتقان سۇرقىيالىعى توبىقتاي تۇيىنگە سىيدىرىلىپ سوڭىن :

بايقۇس جىگىت قالا بەردى زار ءشىپ،

بايقاۋسىزدا كەتتى قولدان باعى ۇشىپ،

بارا جاتتى سۇيگەن قىزى قىلمىڭداپ،

تاعى دا ءبىر قالتالىعا جابىسىپ – دەپ  سۇرقيا قىز حارەكتىرىن مىسقىل تىلمەن اشىپ سالادى. 

ءۇشىنشى اۆتوردىڭ وبىرازدى وي قورتۋ شەبەرلىگى :

بان  چاۋ  « بامبۇك سۋرەتىنە ارناۋ » - دەگەن شىعارماسىندا  « وزەن جاعاسىنداعى  سارايدا جاتقان كەزىم ، اسپان ايناداي تازا كۇز كۇنى بولاتىن، الاڭ- ەلەڭدە  ورنىمنان تۇرىپ بامبۇك ورمانىن باقىلادىم ، تۇتىن بۋداعى ، كۇن نۇرى ، شىقتىڭ بۋى ، قويۋ جاپىراقتارمەن بۋ  اراسىندا قالقىپ جۇرگەندەي ، مۇنى كورگەن سوڭ كوڭىلىم قاتتى تولقىدى ، سۋرەت سالعىم كەلدى ، وسى كەزگى كوڭىلمدەگى بامبۇك ، كوز الداعى بامبۇك ەمەس بولاتىن  دى » - دەيدى ، مىنە بۇل وبىرازدى ويلاۋدىڭ  ەرەكشەلىگى . ليۋ شىيدىڭ سوزىمەن ايتقاندا « ءبىر ءسات ويلانىپ تۇرساڭ رۋح پەن زات ۇشتاسىپ كەتەدى»  سەرجاننىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرىن دەن قويىپ وقىپ ، ونداعى وبىرازدى ويلارعا  توعىتىلعان ادام  ەرىكسىزدەن  وسىنداي ويلارعا كەتەرى قاق ، مىسالعا « تاۋىقتىڭ تەورياسىنا » قارالىق:

ۇياسىنان جار سالىپ،

شىققان شىبار تاۋىقتى،

ءدال الدىنان قارسى الىپ،

ماما قاز ىزدەپ تاۋىپتى- دەپ  جۇمىرتقالاپ  تاستاپ ونىسىن دابىرا قىلىپ، شار تاراپقا  جار سالىپ ايعايلاپ كەلە جاتقان تاۋىققا  وزگەمەن قاتىسى جوق ، ءوز تىرلىگىمەن ءوزى بولاتىن ، ءجىبى دۇزۋ ،  اڭقاۋدا مومىن « ماما قاز» كەزىگىپ  « جۇمىرتقانى ۇندەمەي- اق بىزدە تاۋىپ جۇرمىز عوي، التىن تاۋىپ شىققانداي نەمەنەگە ايعايلاپ  جۇرسىڭ ؟ »  دەپ سۇراي قالماسى بارما ، سوندا جىلپوس تاۋىق بىلاي دەپ سىبىرلايدى عوي.

.... جۇرۋگە  ازىر بولاما ،

قۋرايدى جەپ، قۇداي- دەپ،

بۇل زاماندا الدىمەن،

ءوز قامىڭدى جەۋ كەرەك،

تۇيمە تاپساڭ كوپىرتىپ،

 تۇيە تاپتىم دەۋ كەرەك،

باستىعىڭنىڭ الدىندا ،

دوكلات قىل دوڭگەلەپ....-  قانداي ءساتتى سومدالعان وبىراز دەسەڭشى ، وقىپ وتىرىپ ايىزىڭ قانادى . اۆتوردىڭ كوڭىلىندەگى « تاۋىق پەن قاز » ءبىز كۇندە كورىپ جۇرگەن تاۋىق پەن قازدىڭ سەكىرمەلى دامۋى . سەزىمدىك تانىمنىڭ اقىلدىق تانىمعا ءوتۋ بارىسى ، ياعىني اۆتوردىڭ وي بەينەلەۋ  بارىسىنداعى كوركەمدىك امالى ، سوندىقتان وبىراز ارقىلى وي بەينەلەۋ ( مۇبادا قولىڭىزدان كەلىپ تۇرعان جاعدايدا ) وبىرازدى ويدىڭ ەڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى سانالادى.

ءتورتىنشى ەرەكشەلىگى ادەبي لاززاتتىلىعى 

ادەبي ءلاززات – ادامدار  ادەبي شىعارمالاردى وقىعان كەزدە ( ساحنالىق شىعارمالاردى كورگەن كەزدە ) جارققا شىعاتىن ەرەكشە رۋحي قىيمىل ، مىنە بۇل ادەبيەت – كوركەم ونەردىڭ باسقا بارلىق عىلىمنان  بوگەنايى بولەك ءبىر ەرەكشەلىگى . ەرتەدەگى گرەك اقىنى وراتيوس : « اقىننىڭ ارمانى ادامدارعا شىيپا بولاتىن، جانە ءلاززات باعىشتايتىن بولۋ كەرەك ، ولاردىڭ جازعاندارى ادامدارعا  شاتتىق الا كەلۋى ، سونىمەن بىرگە ادامداردىڭ ومىرىنە كومەك كورسەتە الاتىن بولۋى قاجەت ، تاربيە كوڭىل اشۋ ىشىندە  قامتىلادى، ءارى وقىرماندارعا  ءناسىيقات ايتىلادى ءارى ولاردىڭ اۋەسىن تۋدىرادى» - دەگەن ەدى ، ال وسى تالاپ سەرجان ساتيرالارىنىڭ بويىنان تابىلادى دەۋگە ابدەن بولادى.  مىسالعا « جىگىت ىزدەپ جۇر دەيدى » اتتى ولەڭىن تولىعىمەن وقىپ وي بولىسەلىك .

ون سەگىزدە كەكسەگۇل،

قىزالداقتاي گۇلدەيدى،

جيرماسىندا قوش كوڭىل،

بارىن كوزگە ىلمەيدى،

ءسوز ساپ كەلگەن جىگىتتى،

اشتى سوزبەن تىلدەيدى،

اقىل ايتسا ۇلكەندەر ،

قۇلاعىنا  كىرمەيدى،

قاتال ۋاقىت سوتىمەن،

قىزعالداق گۇل كىرلەيدى،

قىرىق جاستا كەكسەگۇل،

جىگىت ىزدەپ جۇر دەيدى.- باس- اياعى بالعانىڭ سابىنداي جۇپ – جۇمىر ، الايدا الىمدى وي اسقان ادامگەرشىلىك كوزعاراستان تۋنداعان  بۇل ولەڭ وقىرمانىنا ەكى تۇرلى لازات باعىشتايدى ، ءبىرىنشى  ولەڭنىڭ قۇرىلىسى مەن تىل شەبەرلىگى جانە ۇتىمدى بەينەلەۋ ونەرى ، ەكىنشى وقىرمانىنا تەرەڭ وي سالاتىن اۆتورلىق كوزعاراسى . مۇندا قازاقي تىلمىزبەن ايتقاندا « كون ەتىكتى كوزگە ىلمەي ، كوك ەتىكتى كەزكەلمەي»  وتىرىپ قالىپ بال داۋرەنىن اسقاقتىقتىڭ  بارىمتاسىنا بەرىپ وكىنىش ارقالاپ جۇرەتىن قارىنداستارىمىزعا قاراتا وتكىر تىلمەن ءوتىمدى كەڭەستەرىن بەرەدى.

بەسىنشى اۆتوردىڭ تاقىرىپ تاڭداۋداعى تالعامپازدىعى:

سەرجان تاقىرپ تاڭداۋعادا  شەبەر اقىن . بەلنسكي « شىعارمانىڭ تاقىرىبىنان وزەكتى ويدىڭ ءيسى  اڭقىپ تۇرۋ كەرەك » - دەيدى، ەندەشە سەرجان ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىبىدا ولەڭنىڭ وزەكتى ويىمەن قابىسىپ  جاتادى . ايتالىق « اياقتالماعان ارىز »، « ازعانبايدىڭ ارىزى »،« تاۋىقتىڭ تەۆەرياسى » ، « پىلدىڭ فيلوسوفياسى» ،« ادەرسسىز جىيەن»، « جاڭا تاماق» ، « ءبىزدىڭ بوش »ت ،ب تاقىرىبىنىڭ وزىنەن ساتيرانىڭ  سارىنى سالماقتانىپ  وقىرمانىن وزىنە  باۋراپ ،  مىناۋ نە ايتار ەكەن دەگىزىپ اياعىنان شىعىۋعا اسىقتىرادى . 

جىيىپ ايتقاندا ساتيرادا كەك پەن سىقاق قانشالىق كۇشتى بولسا ، ماحابباتتا  سونشا تەرەڭ بولادى. جازۋشىنىڭ سۇيسپەنشىلىگى قانشالىق كۇشتى بولسا ونىڭ شىعارمالارى دا  وقىرمانداردى سونشالىق باۋرايدى . سەرجان ولەڭدەرىن وبىرازدى ويعا قۇرىپ ، شەبەر تىلمەن كەستەلەپ ، تۋعان حالقىن بۇكىل جان تانىمەن سۇيگەن ، ۇلت مۇراتىن ۇلىلار ۇلاعاتىن قىبىلاناما  ەتىپ ، ۇلتىمىز اراسىنداعى ءناشار ادەت، جاعىمسىز قىلىقتاردى ساتيرا ساداعىنا « قاراۋىل » ەتكەن، ورشىل ساتيراسىمەن وقىرماندارىنان كوپ ءۇمىت كۇتتىرگەن اقىن .