قۇماربەك ساقاري ۇلى(1996-1942) ،1942-جىلى قابا اۋدانى سارتام اۋىلىنىڭ قاراوي دەگەن ەلدى مەكەندە مالشى وتباسىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. اكەسى ساقاري كەم ءسوزدى، وزىنە جەتەر داۋلەتى بار شارۋا ادامى بولىپتى، اناسى ولەڭشىلىگىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن جان ەكەن. قۇماربەك ۇلتىمىز ماقتان تۇتار ۇلاعاتتى ۇستاز، اقيىق اقىن. كوزىنىڭ تىرىسىندە ارتىنا كىتاپ-كىتاپ ولەڭدەر مەن داستانداردى قالدىرىپ كەتكەن قالامگەر. ونىڭ «ءتاتتى الما»، «جەز بۇيدا» اتتى جىر جيناقتارى، «التىن قازىق» اتتى داستاندار جيناعى وسىنىڭ ايعاعى.
ەندى مەن قۇماربەكپەن بىرگە بولعان كەزدەرىمدەگى بىلەتىندەرىمە توقتالايىن: مەن 1956- جىلى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بايان-ولگي ايماعىنان اتا- اناممەن بىرگە وتانعا قايتقان مۇھاجىر رەتىندە 9-سىنىپتى ءتامامداپ، 10- سىنىپ وقيتىن جىلى 10-ايدا التاي قالاسىنا كەلىپ، 11- ايدا التاي ورتا مەكتەبىنە ءبولىنىپ، 16 جاسىمدا كىتاپحانا قىزمەتكەرى بولىپ ورنالاستىم. مەنىڭ مۇعالىمدىققا شىقپاعان، ساباق وتپەگەن كەزىم بولسا دا، 1957-جىلدان باستاپ مەكتەپتىڭ ويىن- ساۋىق ۇيىرمەسىندە قۇماربەكپەن بىرگە بولدىق. سول كەزدە قۇماربەك اقىندىعىن تانىتىپ، دەكلاماتسيا تاقپاقتارىن جازعىشتىعىمەن جانە ءوزى جاتقا وقيتىن دەكلاماتورلىعىمەن كوزگە تۇسكەن ونەرپاز ەدى. قازاقشا تون- شالبارلى، تاپالشا كەلگەن، مىسقىلشىل، ءازىل- سىقاق ولەڭدى سۋىرىپ سالىپ ايتاتىن اقىن بولاتىن.
1959- جىلى كۇزدە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىس بويىنشا كوركومەنور بايقاۋى بولعاندا، التاي ورتا مەكتەبىنىڭ ويىن- ساۋىق ۇيىرمەسى دە قاتىناستى. وسى بايقاۋ قارساڭىندا ۇيىرمەدەگى مۋزىكانتتاردىڭ ءبارى باراتىن بولىپ، مەكتەپتە الا جازداي دايىندىق بولدى. سوندا كازىم مۇعالىم «وتان انا» (ول كەزدەگى ءاننىڭ اتى «پارتيام» بولاتىن)، «وقۋشىلار ۆاليسى» (قازىر «مەكتەپ ۆاليسى» دەپ ايتىلىپ جۇرگەن كورىنەدى) قاتارلى ءبي، حور، اندەر جازدى. وسى اندەرمەن بىرگە، دەكلاماتسيا قاتارلى نومىرلەر دايىندالدى. مۋزىكا گرۋپپاسىنداعى مۇعالىمدەر وقۋ باستالىپ كەتكەندىكتەن جانە مۋزىكانى وبلىستىق ءان- ءبي ۇيىرمەسىنىڭ وركەستر ۇجىمى ءبىر تۇتاس ورىندايتىن بولعاندىقتان بارمادى دا، حورعا، بيگە قاتىناسقان وقۋشىلاردى باستاپ كازىم مۇعالىم قۇلجا قالاسىنا اتتاندى. قۇماربەك سول كەزدە كازىم اعا جازعان «وتانعا ارناۋ» ءانىنىڭ ءسوزىن جازدى جانە دەكلاماتسيانىڭ سوزدەرىن دە جازىپ، جارىسقا دايىندالعان ءارتيس وقۋشىلار قاتارىندا بىرگە كەتكەن دارىندى وقۋشى ەدى. بۇل جولعى جارىستا التاي ورتا مەكتەبىنىڭ ويىن- ساۋىق ۇيىرمەسى جۇلدەمەن ورالدى. كازىم مۇعالىم جازعان جوعارىداعى ەكى ءان جۇلدەلى بولدى، ال، «وقۋشىلار ۆاليسى» ءانى حور بولىپ ايتىلىپ، سول جىلداردان باستاپ ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە دەيىن ايتىلاتىن جۇرتشىلىق قولدى انگە اينالدى. سول جىلدارى(1959-1957) مەكتەپتە جاڭا جىلدى قارسى الىپ "اياز اتا كەشى" وزدىرىلاتىن. سول كەشتە ءبىر جىلعى وقۋ-وقىتۋدىڭ ناتيجەلەرىن جىرلاۋ، ساقتالعان ولقىلىق-كەمشىلىكتەردى سىنداۋ ماقساتىنداعى ءازىل- وسپاق نومىرلەرىن دايىنداپ، وقۋشىلارعا ويناتاتىن. ءازىل- وسپاق ويناعان ەكى وقۋشى ورتاعا شىعىپ، ۇلكەن تاباق قاعازدان شيىرشىقتاپ جاسالعان ءدۇربىنى بىرەۋى يىعىنا قويىپ، بىرەۋى ودان سىعالاپ ءتارتىپسىز وقۋشىلاردىڭ ارەكەتىن دۇربىمەن كورىپ، قارا ءسوز ارالاسقان ولەڭمەن سىقاق ەتىپ، كەشكە جينالعان وقىتۋشى- وقۋشىلاردى قىران كۇلكىگە شومدىراتىن نە ءبىر ادەمى مازمۇندار بولۋشى ەدى. وندا سىندالاتىن مازمۇندار الۋان ءتۇرلى بولادى. وقۋ- ۇيرەنۋگە بايلانىستى، ارتقى ساپ قوجالىق جۇمىستارىنا بايلانىستى، ءتارتىپ- تۇزىمگە بايلانىستى ت ب بولىپ كەلەدى. مەنىڭ ەسىمدە قالۋىنشا قۇماربەك سول كومەديا- سىقاقتاردىڭ سوزدەرىن جازىپ بەرەتىن اقىن وقۋشىنىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا بىرەگەيى ەدى. قۇماربەك ادەتتە ودان باسقا دا ساباق وتە المايتىن مۇعالىمدەردى دە، سودەگەي قىلىقتى وقۋشىلالاردى دا ولەڭمەن سىباپ، ءازىل-وسپاق جازىپ تاستايتىن. مەنىڭ ەسىمدە قالعان بىرەۋىن ايتايىن، «دەگەنگە قۇرالبايدى، قۇرالبايدى، سوزدەرى قۇرالبايدىڭ قۇرالمايدى. جازۋ جازسا دوسكىگە بويى
جەتپەي، توستەن قاشقان تۇلكىدەي تىراڭدايدى» دەپ ساباعىن جاقسى وتە المايتىن، بويى تايپاق ءبىر مۇعالىمىنا ولەڭ جازدى. تاعى باسقا دا ءوزىنىڭ ساباقتاستارىنا ارناعان ءازىل ولەڭدەرى دە بارشىلىق. وقۋشىلىق ءداۋىردىڭ وزىندە وسى دارىنىمەن التاي ورتا مەكتەپ وقىتۋشىلارىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، ولاردىڭ كوڭىلىنە وشپەستەي ءىز قالدىرىپ كەتكەن وقۋشى ەدى.
قۇماربەك ساقاري ۇلى سول 1959-جىلى تولىق ورتانى ءتامامداپ، شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە قابىلدانىپتى. سول كەتكەننەن ءبىز قۇماربەكتى كورە المادىق، ول 1964-جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداپ، وڭتۇستىك شينجياڭعا ءبولىنىپ، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبىلىسنىڭ اقتاۋ اۋدانىندا وقىتۋشىلىق ىستەگەن ەكەن. سودان تابانى كۇرەكتەي 17 جىل شەت ايماقتا، بولەك تىلدە ساباق ءوتىپ، 1981-جىلى تۋعان مەكەنى قابا اۋدانىنا ورالىپ، قابا اۋداندىق ورتا مەكتەپتە وقىتۋشى بولادى.
1984- جىلى كۇيتۇن قالاسىندا ىلە وقۋ-اعارتۋ ينيستيتۋتى شاڭىراق كوتەرىپ، جەر- جەردەن تاڭداۋلى وقىتۋشى جيناعاندا، ءبارىمىز سول ءبىلىم وردا شاڭىراعىنىڭ استىنا باس قوسىپپىز. سودان اقيىق اقىن كوز جۇمعان 1996-جىلعا دەيىن ىلە وقۋ- اعارتۋ ينيستيتۋتى سىندى وسى جوعارى وقۋ ورداسىندا بىرگە قىزمەت ەتىپ، ويىن- كۇلكى تاماشادا بىرگە بولدىق، ول از دەسەڭ، ەكەۋىمىزدىڭ وتباسىمىز ەسىكتەس كورشى بولىپ، بالالارىمىز ءوسىپ ەتەنە جاقىن قاتىناستا بىرگە وقىپ، بىرگە بولعان جايىمىز بار.
قۇماربەكتىڭ شىعارماشىلىق جوعارى ورەگە كوتەرىلگەن شاعى دا وسى جوعارى مەكتەپ قوينىنداعى كەزىنە تۋرا كەلسە كەرەك. ىلە وقۋ- اعارتۋ ينستيتۋتىندا بىرگە بولعان 12 جىلدا جوعارىدا ايتقانىمداي ءوز ارا سيلاسىپ جاقىن وتتىك. قۇماڭ 1995-جىلى جەلتوقساننىڭ 14- جۇلدىزىندا التىنداي ات بايلالار بالالاسى بوپەندى ۇزاتۋ تويىن ماعان باسقارتتى. ۇمىتپاسام كومەكشىم جەكەن قاۋىت ۇلى باۋىرىم عوي دەيمىن. سونداعى تويعا شاقىرعان باعاعى:
«بالا قىپ الدىق تا ءبىر بوتەن ۇلدى،
كوڭىلىمىز قۋانىشپەن كوتەرىلدى.
تويىما كەلىڭىزدەر ەلىم- جۇرتىم،
ۇيادان ۇشىرماقپىن بوپەنىمدى» دەگەن ولەڭ جولدارىمەن تارالدى. توي مەكتەپتىڭ سول تۇستاعى اسحاناسىنىڭ ۇلكەن زالىندا ءوتتى. قۇماڭ قىز- جىگىت نوكەرلەرىنە قازاقشا كيىنىپ كەلۋدى تاپسىرىپتى. ءبارى بولماسا دا تاپقانى سولاي كيىنىپ كەلدى. ال بوپەن ۇكىلى تاقيا، قىزىل كامزول، قوس ەتەك كويلەك كيىپتى. بولاتجان مەن بوپەن ەكى جاس ەكى جاعىنداعى نوكەرلەرىمەن بىرگە توي زالىنا باياۋ ىرعاتىلىپ، «ەلىم-اي» ءانىنىڭ جانىڭدى تەبىرەتەر مەلودياسىمەن زالعا كىرگەندە، تويعا جينالعان جۇرت ورىندارىنان تۇرىسىپ، زالدىڭ ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتالدى. ۇيتكەنى ءاندى شىرقاپ كىرگەن قىز- جىگىت نوكەرىنىڭ باستى گەرويى- جازيرا اسەيىنقان قىزى مەن اقىلبەك اسقابىل ۇلى سىندى انشىلەر اسپان الەمىنە اۋەلەگەن تۇنىق تا اسەم داۋىستارىمەن تويشى قاۋىمدى باۋراپ العان ەدى. وسىنداي قازاقى سالت- داستۇرمەن باستالعان توي، ويىن تاماشا كەزەڭىنە جەتكەندە قۇماڭنىڭ ورنالاستىرۋىنا ساي اقىندار ايتىسىمەن باستالىپ، جاس اقىن جاڭاتاي قابدىكارىم ۇلى مەن گۇلدەن مۇلىك قىزى (گۇلدەن مەكتەپتە وقىپ جاتقان كەزى) ءبىر مايدان ايتىس جاسادى. سوسىن تانسا ويناۋ ساتىسىنا وتكەن شاقتا ءبىزدىڭ جاس شاعىمىزدا كوپ وينالالاتىن «ايجارىق» دەپ اتالاتىن تانسامەن باستادىق. مەنىڭ اسەرىمدە وسىدان كەيىن كۇيتۇندەگى وتىرىس-تويلار ۇنەمى دەرلىك تانسانى ايجارىقپەن باستاۋ ادەتى قالىپتاسقان ەدى. «اي جارىق»، «ادينۋچكا»، «پروستايا پولكا»، «رومبى»، ت.ب. ورىس حالىقىنىڭ تانسا مۋزىكالالارى بولىپ، ءبىزدىڭ جاس شاعىمىزدا التايدا كوپ وينالۋشى ەدى. سولاردىڭ ىشىندە «اي جارىق» تانساسى كۇيتۇندە كوپ وينالاتىن تانساعا اينالىپ كەتتى.
قۇماربەك ساقارين اقىندىعى مەن ادامدىعى ايقاسقان، كىسىلىگى جاراسقان جان. بۇل جاعىنداعى ونىڭ تولىپ جاتقان ونەگەلەرىنىڭ ىشىنەن كەزىندەگى ارىستان بالۋان سەرىك جازىلماس دەرتكە شالدىعىپ، توسەك تارتىپ جاتقانىن ەستىگەندە اقىن، «اۋىرىپ جاتىر دەيدى سەرىك بالۋان» دەپ تاقىرىبىن قويىپ، مىناداي ولەڭ ارناپتى:
سۇم اۋىرۋ قۋاتتى دا كورىكتى العان،
سارعايىپ جاتىر دەيدى سەرىك بالۋان.
شىلبىرىن جۇلا تارتىپ اساۋ دۇنيە،
قۇتىلىپ شىعامىن دەپ بەرىك قولدان.
باباسى قارا قازاق مال قايىرعان،
قايراۋلى قارا سەمسەر-ماڭداي ۇلان.
جابىرقاپ جاتىر دەيدى-اۋ بىلدىڭدەر مە،
تاماقتىڭ ءدامى كەتىپ تاڭدايىنان.
12يەسى دەمەشى ونى مىلقاۋ كۇشتىڭ.
جوق شىعار تانىمايتىن بۇل تاۋدا ەشكىم،
تاسقىنى قايتىپ جاتىر دەيدى قاشىر،
ەل دەسە بۋسانعىشتىڭ، بۇرقاعىشتىڭ.
تۇسىرمەس نامىس تۋىن توبەسىنەن،
ارقالىق وسكەن اۋىل ونى وسىرگەن.
استىنا باستاۋ ەرىڭ سان ديۋدى،
قاداقتاپ ەت جۇلدىرىپ دەنەسىنەن.
قاباعىن قارا تاۋدىڭ بۇلتى باسقان،
كورگەندە قارسى جاقتىڭ سۇرقى قاشقان.
ماۋە الىپ بالالار-اي سول شىناردان،
نامىسشىل سەن دە اعاڭداي بولشى، قارعام!
ميللياردتار ەلىنىڭ ابىروي تۋىن،
بيىككە ءبىر كەزدەرى سول شىعارعان.
بار قۇربىم كوڭىلىن سۇراپ اۋىلىڭمەن،
13مۇڭداسشى سەرىگىڭمەن- باۋىرىڭمەن.
قايىڭنىڭ توشىنىنداي قايران دەنە،
شايناسىپ جاتىر قانداي اۋىرۋمەن.
سول كەزدە كوردى قانشا سيلارىڭدى،
اياما ەندى وسى ۇلدان جيعانىڭدى.
ايالى الاقانىڭ توسەنىش قىپ،
اياۋلى ەل، دەنەڭنەن اپ قۇي قانىڭدى.
سەن ءۇشىن ءداۋ پەرىڭنەن شوشىماعان،
اسپايدى تۋىسىڭ دا، دوسىڭ ودان.
تۋعان ەل سۇيەي بەرشى، سۇيەي بەرشى،
ءسۇرىنىپ كەتپەسە ەكەن وسى بالاڭ! (1988).
قۇماربەك مەنىڭ بالالام ەلمۇراتتىڭ « ساعىندىم انامدى» اتتى ءانىنىڭ ءسوزىن جازدى. ول ءان جۇرەگىنەن وشپەستەي ورىن العان، ءسوزى مەن ءساتتى شىققان تۋىندى بولىپ، حالىقتىڭ اۋەنى قابىسقان ورەلى تۋىندى بولدى. بۇل ءان جونىندە بەرتىندە عانا ءوزىنىڭ قالام قۋاتىمەن قاۋىمعا تانىمال بولىپ جۇرگەن تالانتتى باۋىرىمىز قايرات ساۋىت ۇلى «ازيا كىندىگى» گازەتىندە جارىق كورگەن «القاۋلى اعارتۋشى، سارىنى بولەك سازگەر» اتتى ماقالاسىندا ورامدى وي تولعادى.
ءاننىڭ باعاسىن جەتكىزىپ ايتقان قايراتتىڭ سول ماقالاسىن وقىپ وتىرعانىمدا، بۇل ءان تۋرالى ايگىلى كۇيشى داۋلەت حالىق ۇلىنىڭ ماعان ايتىپ بەرگەن مىناداي اڭگىمەسىن ەسىمە الدىم. داۋلەت حالىق ۇلى 90- جىلداردا گاسترولدىك ساپارمەن تۇركيا مەملەكەتىندە بولادى. سول ارادا بولعانىندا داۋلەتپەن تىلدەسىپ، اڭگىمەدە بولعان ونەرپازدار: «سىزدەردىڭ شينجياڭ رايونى جاقتان بىزگە جەتكەن «ساعىندىم انامدى» ءانىن قانداي كىسى جازعانىن بىلەسىز بە؟ ۇلكەن اتاق ابىرويعا يە سالاۋاتتى مۋزىكا مامانى، كومپوزيتور، پروفەسسور شىعار؟» دەپ سۇرايدى. داۋلەت: «ءبىز جاقتا انا تۋرالى ءان كوپ قوي، قانداي ءان ەكەن؟» دەيدى. سوندا سۇراق قويىپ تۇرعاندار جارىسا اندەتە جونەلەدى. داۋلەت ەستىگەن جەردەن بۇل ءاندى بىلە قويادى دا:« بولدى، بولدى، ارى قاراي ايتپاي- اق قويىڭىزدار، بۇل ءاندى ابدەن جاقسى بىلەم. ءاننىڭ اۆتورىمەن ءبارىمىز كۇيتۇن دەگەن قالادا بىرگە تۇرامىز. ءاننىڭ يەسىنىڭ اتى ەلمۇرات. جوعارى مەكتەپتىڭ مۋزىكا مۇعالىمى، ءالى 30 عا كەلمەگەن جاس جىگىت» دەيدى. سوندا الگى ونەرپازدار داۋلەتتىڭ جاۋابىنا سەنىڭكىرەمەي: «ءاي، قايدام، مىنانداي ۇلى ءان ادەتتەگى جاس بالالانىڭ كوكىرەگىنەن قالالاي توگىلە قويادى» دەپ باستارىن شايقاسىپتى. وسىنى ايتىپ تۇرىپ داۋلەت ماعان: «سەنىڭ بالاڭنىڭ مىنا ءانى اناۋ ەۆروپاداعى مادەنيەتتى ەلدەردە اسپانداپ تۇرىپتى» دەپ مەنىڭ ارقامنان قاعىپ، «ال ەندى تۇكە، جۋاسىڭ عوي» دەپ ەدى راماتلىك مارحۇم. داۋلەتتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز ماعان مايشا جاعىپ، كوڭىل جەتەرلەرىمدى قوسا شاقىرىپ، ءبىر شاعىن وتىرىس بولعان ەدى. ەندى «انامدى ساعىندىم» ءانى تۋرالى قايرات ساۋىت ۇلىنىڭ ماقالاسىنا قايتا ورالىپ، مىنا ءبىر ءۇزىندىنى ايتا كەتەيىن:
«كوك ورمان اراسىنان،
گۇل تەرىپ كەلدىڭدەر مە ؟
گۇلدەرگە جانى اشىعان،
انامدى كوردىڭدەر مە؟!
قايىرماسى:
التىن تاۋ سانىمەنەن،
انامدى بىرگە دەيمىن.
بۇلبۇل قۇس انىمەنەن،
قوسىلىپ جۇرمە دەيمىن.
كوكتەمدە كول جاعاسىن،
سەرۋەندەپ كەلدىڭدەر مە؟
جەتەلەپ ءوز اناسىن
جۇرگەندەر كوردىڭدەر مە؟!
ءبىر حابار اناشىمنان،
كەلەر دەپ الاڭدايمىن.
ادامدار اراسىنان،
ىزدەيمىن، تابالمايمىن.
(قايىرماسى ايتىلادى)
18 بۇل ءان مىنە وسىلاي جۇرەكتەن- جۇرەككە جالعانىپ كەتە باردى. كوگىلدىر كوكتەم قالىقتاي بەردى. سول داۋىردە «انامدى ساعىندىم» ءانىن شىرقاماعان، تىڭداماعان قازاق قالماعان شىعار-اۋ، شاماسى! بۇل اۋەن ايتۋلى اقىن مارقۇم قۇماربەك ساقاريننىڭ ماتىنىنە جازىلعان، كوپشىلىكپەن جۇزدەستىرگەلى وتىرعان القاۋلى اعارتۋشى، سارىنى بولەك سازگەر ەلمۇرات تۇياق ۇلىنىڭ ءانى بولاتىن.
ايتىلمىس ءان 1980-جىلداردىڭ ورتا شەنىندە جاستى دا، قارتتى دا، انا مەن بالانى دا ادەمى اۋەنى، مۇڭلى سارىنى، ساعىنىشتى سازىمەن وزىنە ەلىتىپ، داۋىرلىك «جۇلدىز ءان» بولعان «انامدى ساعىندىم» دەگەن ءان ەدى"- دەپ ورامدى وي تولعاپتى قايرات ساۋىت ۇلى.
«ساعىندىم انامدى» ءانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاستار قاۋىمىنىڭ اراسىندا، ءتىپتى قالىڭ ورمان حالىق اراسىندا كۇنى بۇگىنگە ايتىلىپ، تور بەتتەرىندە، تەكشە-شوعىرلاردا ۋاق- ۋاق بەرىلىپ، تاراتىلىپ كەلەدى. مەنىڭ نەمەرە- شوبەرەلەرىمنىڭ زامانىنا دەيىن شىرقالا بەرەتىن شىعار! جاقسى شىعارمانىڭ ومىرشەڭدىگى دەگەن وسى بولار! وسى كۇندە ءان سۇيەر جاستار ءاننىڭ اسىلگى ءسوزىن باسپا- باس اۋدارماسا دا، سوعان تاياتىپ، حانزۋشا تەكىست جازىپ شىرقاپ جۇرگەندەر دە بار. سونىڭ بىرەۋىن مىسالعا كەلتىرەيىن: تۇرسىنبەك دەگەن بالامىز بۇل ءاندى قوس تىلدە ورىنداپ شىعىپتى.
حانزۋشا تەكىستى بىلاي ەكەن:
世界上什么最伟大
伟大我自己的妈妈
雪莲山山脉再高
20高不过母亲的恩情
比海深 比天高 母亲的恩情
养育了我的一生 母亲的乳汁
比海深 比天高 母亲的恩情
养育了我的一生 母亲的乳汁
亲爱的母亲 母亲啊
孩儿我想念的母亲
伟大的母亲 母亲啊
孩儿我想念的母亲
亲爱的妈妈 妈妈呀妈妈
孩儿我一生一世衷心地为你祝福
اۆتور قازىر بۇل ءاننىڭ ءسوزىن مەملەكەت تىلىنە اۋدارتۋعا مامان اۋدارۋشى ىزدەستىرۋ ۇستىندە ەكەن. «اققۋلالار جازى» بولسىن دەپ اتىن ءوزى قويعان قۇماربەك مەنىڭ دە ءبىر انىمە ءسوز جازىپ ەدى. بۇل ءان 1990-1989-جىلدارى راديودان جانە تەلەۆيزيادان ايگىلى ءانشى ءارى سازگەر مامان تۇران قۇسايىن قىزىنىڭ قولداپ- قۋاتتاپ شىعارۋىمەن كوپ مارتە باقىتگۇل اتتى قىز بالانىڭ ورىنداۋىندا شىرقالعان بولاتىن(80-جىلداردىڭ سوڭىندا). ول تۇس، ينتەرنەت ءالى جولعا قويىلماعان مەزگىل بولعاندىقتان تورعا شىقپاعان. بۇل ءاننىڭ مانداليننىڭ سۇيەمەلىمەن ورىنداعان نۇسقاسى وزىمدە ساقتاۋلى. ءمورتى كەلىپ تۇرعان وسى ورايدان پايدالانىپ مىنانى دا ايتا كەتەيىن: ءوزىم جازعان اندەردەن قازىر قولىمدا جاڭاتاي قابدىكارىم ۇلى ءسوزىن جازعان «شاكىرتكە سالەم»؛ «تۋعان جەرىم- تۇعىرىم»، اسقار اسحات ۇلى ءسوزىن جازعان «كۇندەر-اي»، «اققۋلالار سىڭار قالماسىن»؛ رازدان ايدارقان ۇلى ءسوزىن جازعان«ينيستيتۋت كەشى» (شيحۋلىق قايرات ساحىنادا ورىنداعان)، «اق حالالاتتى جاۋىنگەر»؛ «بالالارىم- باۋىر ەتىم»، «قايران دا مەنىڭ قارتتارىم» (بۇلاردىڭ ءسوزى وزىمدىكى) قاتارلى اندەرىم بار. بۇدان تىس جۋىقتا ءسوزىن سۇلتان جانبولات اعا جازعان «اردا التاي» اتتى ءانشى دۋمان بەيبىتقان ورىنداعان نۇسقاسى مەن ءوزىم ماندالينمەن ورىنداعانى بار. جوعارىداعى اندەردى ورىندايمىن دەۋشىلەر بولسا قىزۋ قارسى الىپ كەلىسەر ەدىم.
قۇماربەكتىڭ وتىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، ۇرپاعىن ءوربىتىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، وتباسىن گۇلدەندىرىپ، اقىنعا ادال جار بولعان بايبىشەسى ءامىرا(ءامىراحان دەپ ءجۇرمىز عوي) قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن، سالماقتى، يبالى، اسىل انا بولعان قىرعىز قىزى. قۇداي قوسقان قوساعىنان مەزگىلسىز ەرتە ايرىلعاننان كەيىن اكە ورنىنا اكە، شەشە ورنىنا شەشە بولىپ، بويىنان قايراتى كەتكەنشە وتباسىن ساقتاپ، قايسارلىق تانىتقان ارداقتى انا. قايراتى قايتقان بۇل كۇندە جانكۇيەر قايىرىمدى بالاسى بوپەن مەن كۇيەۋ بالالاسى بولاتجاننىڭ وتاۋىندا سوڭعى ءومىرىن الاڭسىز وتكىزۋدە.
قۇماربەك كۇيتۇندەگى ىلە وقۋ- اعارتۋ ينستيتۋتىنا كەلگەننىڭ وزىندە تانىمال اقىنعا اينالىپ بولعان كەزى بولعاندىقتان، ەلدى جالت قاراتقان ەدى. مەكتەپتە العاش وقۋ باستالىپ، پاندەر بويىنشا فاكۋلتەتتەرگە بولىنگەن كەزدە مەن فيز-مات فاكۋلتەتىنە، قۇماربەك ادەبيەت فاكۋلتەتىنە باستىق بولىپ تاعايىندالعان ەدىك. بىرنەشە جىلدان سوڭ عوي دەيمىن، قۇماربەك فاكۋلتەت جۋرىندىعىنان شەگىنۋ تالابىن ءبىلدىرىپتى. ءبىر كۇنى ماقۇلبەك يۋانجاڭ ماعان، «قۇماربەك فاكۋلتەت جۋرىندىعىنان شەگىنۋ ءوتىنىشىن جازىپتى» دەدى. مەن قۇماڭا بارىپ وعان، «وي، قۇما، ول قايتكەنىڭ؟» دەسەم؛
-ونى قايتەسىڭ، ۇندەستەردىڭ كۇندەستىگى كوبەيدى، شىداي الاتىن ەمەسپىن، سونداعى كورە الماعانىڭ وسى بولسا ال دەپ بەرە سالماقشىمىن. ءوزىمنىڭ دە سول ورىنعا قىزىعىپ جۇرگەنىم شامالى، ... » دەگەن ەدى. ونىڭ شەت جاعاسىن قاباداعى جاقىن سىرلالاس بولە باۋىرى بولەشكە دە ايتقان ەكەن.
مەن بۇگىن مارحۇم قۇماربەك ساقاري ۇلى تۋرالى ءوزىم بىلەتىن ىزگى ىستەرى مەن ءان ماتىنىندەرىنە قاتىستى پايىمدارىمدى سويلەدىم. ونىڭ ادەبيەت الەمىندەگى سالماعىن سال كوتەرە الماس ەڭبەگىن سويلەۋدى مەن مىندەتىمە الماق ەمەسپىن، وعان قۋاتىم دا جەتپەيدى. ونىڭ 37 جىلدىق ولەڭمەن ورنەكتەلگەن عۇمىرىندا جازعان ولەڭدەرى مەن داستاندارى، جىر جيناقتارى، جازىپ- سىزعان عىلىمي جانە پەداگيكالىق ماقالالارى، وقىعان لەكسيالارى مەن ستۋدەنتتەرگە وتكەن ساباقتارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. ودان ءسوز قوزعار بولساق توم-توم كىتاپ بولالارى حاق.
ويحوي، الدامشى جالعان دۇنيە-اي دەسەڭشى، بىردە جىلاپ ءبىر كۇلىپ، ءبىر جىعىلىپ ءبىر تۇرىپ ءوتىپ جاتقان مىناۋ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا تىرلىكتە، يىقتى اقىن قۇماربەكتىڭ، اينالاسىنداعى جاناشىر جولداس- جورالعى اعايىن، ساپتاستارىن وكىنىشكە قالدىرىپ، جۇرەكتەرىن ەزىپ، نە بارى 54 جاسىندا اجال اپانىنا تاپ بولىپ، ەلىنە بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ شاعىندا اۋىرىپ- سىرقاماي جارىق دۇنيەمەن توسىن اتتانعان تاعدىرى- ءبارىمىزدىڭ قابىرعامىزدى قايىستىرعانى كۇنى كەشەگىدەي ءالى ەسىمدە تۇر! وسىنىڭ كۋاسى رەتىندە بۇگىنگى كۇندە ادەمى اندەردى جازىپ، ەلىنە تانىلىپ جۇرگەن تارباعاتاي ايماعى ءدوربىلجىن اۋدانىنداعى كومپوزيتور باۋىرىمىز بەيسەنعالي مالىك ۇلى «قۇماربەك ساقارينگە» اتتى جوقتاۋىن ءوزىنىڭ ورىنداۋىندا ەستىدىم جانە ساقتاپ قويدىم.
ءيا، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتار مۇڭعا تولعان، ءبىر ازاماتتىڭ كوكىرەگىنەن ءسوزى مەن اۋەنى قابىسقان بۇل ءاننىڭ قۇماربەكتى تانىمايتىن وسى ءبىر ازاماتتىڭ كوكىرەگىنەن قۇيىلۋى- راماتلىك قۇماڭنىڭ جۇرت جۇرەگىنە قانشالىقتى ۇيالاعاندىعىنىڭ كۋاسى بولماق. دەمەك، قۇماربەك ەلى ءسۇيىپ ەسىندە ماڭگى ساقتاعان جانە ساقتاي بەرەتىن، ارتىنا ولمەس ءسوز قالدىرعان ءور تۇلعا!
قۇماربەك ساقارين اقىندىعى مەن ادامدىعى ايقاسقان كىسىلىگى جاراسقان جان ەدى. ونىڭ «اۋىرىپ جاتىر دەيدى سەرىك بالۋان» دەيتىن ولەڭى قۇماڭنىڭ قايىرىمدىلىق ۇيالاعان اقىلىنان شىققان تولعاۋ. ال وقيىق:
سۇم اۋرۋ قۋاتتى دا، كورىكتى العان،
سارعايىپ جاتىر دەيدى سەرىك بالۋان.
شىلبىرىن جۇلالا تارتىپ اساۋ دۇنيە،
قۇتىلىپ شىعامىن دەپ بەرىك قولدان.
باباسى قارا قازاق مال قايىرعان،
قايراۋلى قارا سەمسەر − ماڭداي ۇلان.
جابىرقاپ جاتىر دەيدى-اۋ بىلدىڭدەر مە،
28تاماقتىڭ ءدامى كەتىپ تاڭدايىنان.
جوق شىعار تانىمايتىن بۇل تاۋدا ەشكىم،
يەسى دەمەشى ونى مىلقاۋ كۇشتىڭ.
تاسقىنى قايتىپ جاتىر دەيدى قازىر
ەل دەسە بۇرسانعىشتىڭ، بۋرقانعىشتىڭ.
تۇسىرمەس نامىس تۋىن توبەسىنەن،
ارقالىق وسكەن اۋىل ونى وسىرگەن.
استىنا باستى-اۋ ەرىڭ سان ديۋدى،
قاداقتاپ ەت جۇلدىرىپ دەنەسىنەن.
قاباعىن قارا تاۋدىڭ بۇلتى باسقان،
كورگەندە قارسى جاقتىڭ سۇرقى قاشقان.
كەزىندە ول وپەراتسيا توسەگىنەن
29تۇرا ساپ نامىس ءۇشىن جۇلقىلاسقان.
...ماۋە الىپ بالالار-اي سول شىناردان،
نامىسشىل سەن دە اعاڭداي بولشى، قارعام!
ميللياردتار ەلىنىڭ ابىروي تۋىن
بيىككە ءبىر كەزدەرى سول شىعارعان.
بار قۇربىم كوڭىلىن سۇراپ اۋىلىڭمەن،
مۇڭداسشى سەرىگىڭمەن − باۋىرىڭمەن.
قايىڭنىڭ توشىنىنداي قايران دەنە
شايناسىپ جاتىر قانداي اۋرۋمەن.
ساۋ كەزدە كوردى قانشا سيلارىڭدى،
اياما ەندى وسى ۇلدان جيعانىڭدى.
ايالى الاقانىڭ توسەنىش قىپ،
30اياۋلى ەل، دەنەڭنەن اپ قۇي قانىڭدى.
سەن ءۇشىن ءداۋ پەرىڭنەن شوشىماعان،
اسپايدى تۋىسىڭ دا، دوسىڭ ودان.
تۋعان ەل سۇيەي بەرشى، سۇيەي بەرشى،
ءسۇرىنىپ كەتپەسە ەكەن وسى بالاڭ!
1988-جىل جانكەشتى مايتالمان پەداگوگ، بالا اقىننان دارا اقىنعا دەيىن وزەگى تولى جالىن جاننىڭ ادامدىعىن ايت، ادالدىعىن ايت، ول قىران ەدى قۇزعا قوناقتاعان. اسقار تاۋدىڭ ارقارى، تارلان دالانىڭ تارپاڭى ەدى ەركىن وسكەن، پايىمى جوعارى پاراساتتىڭ، تامىرى تەرەڭ تەكتىلىكتىڭ، ىنساپ پەن اردىڭ ۇلگىسى ەدى. سارا ءسوزدىڭ ساردارى، ەتنوپەداگوگيكانىڭ ەرى ەدى قايران قۇماڭ!
«كوكتەم، كوكتەم كوركى عوي دۇنيەنىڭ،
تىرشىلىكتە شىرقاعان جاراسىمدى ءان.
مەن كورەمىن كوكتەمدى كۇنىنە مىڭ،
تابيعاتتان ادامدار اراسىنان» دەپ قۇما ءوزىڭ تولعاعانداي، كوكتەم كوركىندەي، كوكتەم انىندەي، كوكتەم شۋاعىنداي كورىپ، قادىر تۇتىپ، وزىڭە جاقىن بالاعان جاندارىڭ سەنى ماڭگى ساعىنىپ وتەدى، بۇل دۇنيەدەن دەنەڭ وشكەنىمەن، ارتىڭا قالدىرىپ كەتكەن ءىزىڭ- شىعارمالارىڭ وشپەيدى. ءسوز اۋىستىرىپ ايتساق، دەنەڭ جوعالعانمەن دەگەنىڭ جوعالمايدى. ماڭگىلىك ۇيقىڭدى الاڭسىز ۇيىقتا! رۋحىڭا جاراتۋشىنىڭ مەيرىمى مەن سالەمى بولعاي!
مەن وتكەندە كۇيتۇن راديوسىنىڭ تاپسىرۋىنا ساي ەلىنە ەلەڭ ەتكىزىپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەتكەن مۋزىكانت كازىم مانكەي ۇلى مەن اقيىق اقىن قۇماربەك ساقاري ۇلى تۋرالى نەگىزىنەن ولار سەلبەسىپ شىعارعان اندەرىن عانا سوزگە تيەك ەتىپ سويلەپ بەرگەن ەدىم.
قۇماربەكتىڭ ىزگى ىستەرىن ەسكە الۋ قيمىلىن مىنەكي بۇگىن تۇعان جەرىندەگى تەكشەدە وزدىرىپ جاتقانىنا راحمەت ايتامىن، قىزمەتتەرىڭ تابىستى بولسىن!
قۇرمەتپەن:
تۇياق ايتاقىن ۇلى شەحقايىموۆ
2022.5.16
دايىنداعان : قيمىلدى ۇيىمداستىرۋ القاسى
